pODSTAWOWE POJECIA Z GEOGR. TURYZMU--- WYKłAD II

Madzia M

dr Monika Prylińska

II. PODSTAWOWE POJĘCIA STOSOWANE W GEOGRAFII TURYZMU

• ODWIEDZAJĄCY /TURYSTA

- Według WTO (1995) odwiedzający to każda osoba, która przyjeżdża do kraju innego niż ten, w którym stale mieszka, i poza obszar swej codziennej aktywności lub, która podróżuje po kraju poza obszar codziennej aktywności w okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy, a główny cel podróży jest inny niż wykonywanie jakiejkolwiek działalności wynagradzanej ze środków odwiedzanego kraju lub miejsca” (za: Medlik, 1995, ss. 256).

Do celów statystycznych w WTO stosowany jest także podział odwiedzających na krajowych i zagranicznych, wśród których wyróżniani są turyści i odwiedzający jednodniowi. Zgodnie z tym podziałem:

Turysta to odwiedzający, którego przyjazd trwa przynajmniej jedną noc i którego główny cel przyjazdu może być zakwalifikowany do jednej z wymienionych grup: czas wolny i wakacje, interesy i sprawy zawodowe, inne cele turystyczne” (za: Medlik, 1995, ss. 241), a odwiedzający jednodniowy to osoba, której odwiedziny trwają mniej niż 24 godziny i nie obejmują noclegu (za: Medlik, 1995, ss. 212).

- Według GUS (1979) turysta to osoba znajdująca się dobrowolnie czasowo poza miejscem stałego pobytu i środowiskami związanymi z codziennym rytmem życia (za: Kowalczyk, 2001)

• TURYSTYKA

Według E. Dziegieć i M. Bachvarowa (2005) bardzo trudno stworzyć jedną spójną definicję tego terminu, ponieważ współczesna turystyka jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym, obejmuje różnorodne dziedziny życia i stanowi przedmiot zainteresowania wielu nauk.

- K. Przecławski (1973, 1979, 1986, 1997), stara się wyjaśnić wszelkie zjawiska obserwowane w turystyce potrzebami człowieka i chęcią ich zaspokojenia. Turystyka według niego jest zjawiskiem społecznym i obejmuje wszystkie zjawiska ruchliwości przestrzennej związane z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym). Definicja ta ewoluuje w późniejszych pracach tego autora (1997), w których twierdzi on, że turystyka jest przede wszystkim zjawiskiem kulturowym, ponieważ jest funkcją kultury, jej elementem i przekazem, jest spotkaniem różnych kultur oraz czynnikiem przemian kulturowych (czego przykładem może być przejmowanie przez turystów wzorów różnych zachowań).

- O. Rogalewski (1972) prezentuje nieco węższe, przestrzenne tylko podejście do samego zjawiska turystyki, wskazuje jednak na motywy wyjazdów turystycznych (wypoczynkowe, poznawcze, związane z uprawianiem niektórych zamiłowań) oraz fakt przekształcania środowiska geograficznego dla potrzeb ruchu turystycznego.

- Także definicja T. Bartkowskiego (1977) mieści się w kulturowym nurcie myślenia o turystyce, autor uważa bowiem, że turystyka to wszystkie wyjazdy odbywane poza miejsce stałego zamieszkania dla rozrywki i odpoczynku, połączone zwykle ze zwiedzaniem obiektów kultury materialnej oraz z udziałem w różnego rodzaju imprezach kulturalnych czy sportowych.

- A. Nowakowska (2002), nie odchodząc zupełnie od sposobu rozpatrywania zjawiska turystyki w płaszczyźnie społeczno – kulturowej (co stanowi nawiązanie do definicji K. Przecławskiego), podkreśla potrzebę spojrzenia na nie w płaszczyźnie ekonomicznej, prezentuje turystykę jako część gospodarki, zjawisko podlegające mechanizmom rynkowym i tworzące część PKB. W tak rozumianej turystyce, autorka bierze pod uwagę przede wszystkim cele wyjazdów turystycznych oraz efekty gospodarcze związane z ruchem turystycznym.

- W nurcie ekonomicznym znajduje się również definicja zaproponowana przez L. A. Dębskiego (1974) odnosząca się do zjawiska turystyki jako do ogółu stosunków społecznych i zjawisk gospodarczych, obejmujących swym zasięgiem proces wytwarzania usług i ich konsumpcji przez osoby okresowo przebywające poza miejscem stałego zamieszkania w celach co najmniej pośrednio związanych z krajoznawstwem i rekreacją.

- Te dwa podejścia wydaje się łączyć definicja zaproponowana przez S. Liszewskiego (1995), który uważa turystykę za zjawisko przestrzenne, społeczno – kulturowe i ekonomiczne, polegające na dobrowolnej, czasowej zmianie miejsca stałego pobytu człowieka w celach wypoczynkowych, poznawczych oraz doznania przeżyć intelektualnych i emocjonalnych. Ta definicja wydaje się być najbardziej trafna, zwraca bowiem uwagę na wielopłaszczyznowość zjawiska turystyki.

- Bardzo ważnym głosem w dyskusji dotyczącej zdefiniowania pojęcia turystyki i próbą pogodzenia prezentowanych różnych podejść badawczych okazała się definicja zaproponowana przez cytowanych już E. Dziegieć i M. Bachvarowa (2005), którzy uznali, że turystyka jest „podróżą oraz czasowym przebywaniem poza miejscem stałego zamieszkania w celach poznawczych, regeneracji sił, rozrywki, ekonomicznych i społeczno – kulturowych”oraz uznali turystykę za „zjawisko osadzone w przestrzeni geograficznej i związane z konsumpcją usług i dóbr” (Bachvarow, Dziegieć, 2005, ss. 90).

• TURYSTYKA PRZYJAZDOWA

- Zgodnie z terminologią WTO turystyka przyjazdowa to wszelkie przyjazdy do danego kraju osób mieszkających na stałe za granicą. Informacje dotyczące tego zagadnienia prezentowane w literaturze przedmiotu podawane są zwykle na podstawie danych zbieranych przez Straż Graniczną dla Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) i opracowywane w formie całościowych lub szczegółowych, rocznych bądź kwartalnych raportów Instytutu Turystyki.

• RUCH TURYSTYCZNY

- A. Matczak (1992) określa ruch turystyczny jako „ogół przestrzennych przemieszczeń się ludzi związanych z dobrowolną czasową zmianą miejsca pobytu, środowisk i rytmu życia – w odniesieniu do określonego obszaru, kierunku, okresu”

- S. Ostrowski (1972) traktuje pojęcie w sposób szerszy, uważając, że ruch turystyczny to: „zjawisko społeczne, polegające na fizycznym, czasowym przemieszczaniu się ludzi z miejsca ich stałego pobytu w inne miejsca, wytwarzające określony popyt na usługi i towary, przejawiający się w czasie podróży, jak i w czasie pobytu poza miejscem stałego zamieszkania”

• PRZESTRZEŃ TURYSTYCZNA

- J. Warszyńska, A. Jackowski (1978) uważają, że „przestrzeń turystyczna jest częścią przestrzeni geograficznej i społeczno-ekonomicznej, w której zachodzą zjawiska turystyczne”

- S. Liszewski (1995) uważa, że: „przestrzeń turystyczna to funkcjonalnie wyróżniająca się część (podprzestrzeń) przestrzeni geograficznej, na którą składają się elementy przyrodnicze powłoki Ziemi środowisko naturalne), trwałe efekty działalności ludzkiej w tym środowisku środowisko gospodarcze), a także środowisko człowieka w rozumieniu społecznym”

• REGION TURYSTYCZNY

- R. Bar i A. Doliński (1974) za region turystyczny uznawali obszar charakteryzujący się walorami turystycznymi oraz odpowiednimi do nich walorami recepcyjnymi, do którego kieruje się ruch turystyczny

- M.I. Mileska (1963) zdefiniowała region turystyczny jako obszar o wysokich walorach turystycznych, na którym koncentruje się ruch turystyczny

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) zwrócili uwagę na fakt, że region turystyczny powinien odznaczać się jednorodnością cech środowiska geograficznego oraz wewnętrznymi powiązaniami usługowymi

- M. Bachvarow (2003) twierdzi, że regionalizacja turystyczna w dobie globalizacji straciła na znaczeniu i należałoby raczej traktować region turystyczny jako pewien „obszar o znaczeniu operacyjnym i poligon działania”. Podążając dalej tym tropem i kierując się myślą tego autora, że postrzeganie regionów jest „mało wydajne z punktu widzenia marketingu miejsca”

• MIEJSCOWOŚĆ TURYSTYCZNA

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) za miejscowość turystyczną uznali jednostkę osadniczą, która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt docelowy lub etapowy migracji turystycznych
• ZASOBY TURYSTYCZNE

- A. Kowalczyk (2001) uważa, że zasoby turystyczne to walory potencjalne, czyli występujące obiektywnie atrybuty środowiska przyrodniczego i społecznego, które dopiero po dokonaniu przez turystę odpowiedniej oceny (w wyniku zachodzenia procesu percepcji) mogą stać się faktycznymi walorami

- J. Kaczmarek, A. Stasiak i B. Włodarczyk (2002) dokonali dodatkowo podziału zasobów na zasoby strukturalne (w skład których wchodzą walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne i dostępność komunikacyjna) oraz zasoby funkcjonalne (różnego rodzaju uwarunkowania np. ekonomiczne, polityczne, kulturowe itp.), zdecydowanie rozszerzając w ten sposób znaczenie tego terminu.

• WALORY TURYSTYCZNE

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) za walory turystyczne uznają: „zespół elementów środowiska naturalnego oraz elementów pozaprzyrodniczych, które - wspólnie lub każde z osobna - są przedmiotem zainteresowania turysty”.

- Zbliżone znaczeniowo definicje znaleźć można w pracach: O. Rogalewskiego (1979), A. Kowalczyka (2001), G. Gołembskiego (2002) oraz T. Lijewskiego, B. Mikułowskiego, J. Wyrzykowskiego (2002), którzy zaproponowali dodatkowo podział walorów turystycznych na:
- walory wypoczynkowe, służące regeneracji sił fizycznych i psychicznych
- walory krajoznawcze, stanowiące przedmiot zainteresowań poznawczych
- walory specjalistyczne, umożliwiające uprawianie różnych form turystyki kwalifikowanej

Dodatkowo Autorzy Ci dzielą drugą grupę, czyli walory krajoznawcze na walory przyrodnicze i antropogeniczne (pozaprzyrodnicze, kulturowe), a te grupy na następujące podgrupy:

WALORY PRZYRODNICZE

Walory ukształtowane bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka:
- osobliwości flory i fauny
- skałki i grupy skał
- wąwozy, doliny i przełomy rzeczne
- wodospady, źródła i wywierzyska
- jaskinie i groty
- głazy narzutowe i głazowiska
- inne obiekty geologiczne

Walory, przy których utworzeniu ingerował człowiek, ale nie wpłynęło to na zmianę ich charakteru i znaczenia:
- punkty widokowe
- parki narodowe
- parki krajobrazowe

Obiekty utworzone przez człowieka:
- parki zabytkowe
- muzea i zbiory przyrodnicze
- ogrody botaniczne
- ogrody zoologiczne

WALORY ANTROPOGENICZNE
-Muzea i rezerwaty archeologiczne
- Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej
- Zabytki architektury i budownictwa
- Muzea sztuki i zbiory artystyczne
- Muzea biograficzne
- Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe
- Obiekty historyczno – wojskowe
- Miejsca i muzea martyrologii
- Zabytki działalności gospodarczej i techniki
- Współczesne imprezy kulturalne
- Miejsca pielgrzymkowe

- O. Rogalewski (1979) dokonuje z kolei podziału walorów krajoznawczych na:
- walory środowiska przyrodniczego, czyli charakterystyczne zespoły krajobrazowe i osobliwości przyrody
- walory tradycyjnej kultury ludowej: folklor, obrzędy ludowe, dzieła ludowej sztuki plastycznej, relikty ludowej kultury materialnej
- walory dóbr kultury, czyli zabytki budownictwa, sztuk plastycznych, kultury materialnej, pamiątki historyczne
- walory współczesnych osiągnięć człowieka, czyli charakterystyczne obiekty i przejawy współczesnej gospodarki, techniki, nauki i kultury

• ATRAKCJE TURYSTYCZNE

- T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski (2002) za atrakcje turystyczne uważają walory turystyczne występujące w stanie naturalnym lub przystosowane do użytkowania przez turystów, które mogą stanowić przedmiot ich zainteresowania

- Z. Kruczek i S. Sacha (1998) uznają za atrakcję turystyczną walor turystyczny, wzbogacony o jego promocję

- A. Kozłowski (2005) uważa, że poprzez termin „atrakcja turystyczna” należy rozumieć walory przyrodnicze lub antropogeniczne, z którymi związane są pośrednio także zagospodarowanie turystyczne i paraturystyczne i przestrzega przed myleniem tego terminu z pojęciem „produktu turystycznego” definiowanego jako gotowa do sprzedaży, spakietyzowana oferta, składająca się z usług i towarów, której podstawę wyznacza właśnie atrakcja turystyczna.

- S. Medlik (1995) utożsamia, zgodnie z terminologią brytyjską, walory i atrakcje turystyczne, traktując je jako składniki produktu turystycznego, które przyciągają odwiedzających i decydują o tym, że wybierają oni dany obszar, a nie inny. Podobne stanowisko prezentuje M. Nowacki (2000) wnioskując, że zarówno walor, jak i atrakcja turystyczna są cechami lub elementami środowiska, które wywołują zainteresowanie wśród turystów i decydują o podejmowaniu przez nich decyzji podróży.

• PRODUKT TURYSTYCZNY

- Według G. Gołembskiego (1979) na produkt turystyczny składają się walory naturalne, udostępnianie dóbr kultury narodowej, a także wszystkie dobra i usługi tworzone oraz kupowane w związku z wyjazdem poza miejsce stałego zamieszkania, zarówno przed rozpoczęciem podróży, jak i w trakcie jej trwania oraz w czasie pobytu poza rodzinną miejscowością.

- Ph. Kotler (1980) zgodnie z teorią marketingową, określił produkt turystyczny jako przedmiot rynkowej wymiany stanowiący pewien pakiet korzyści zarówno dla producenta jak i nabywcy danego produktu. Wspomniany autor opisał również strukturę produktu turystycznego, wyodrębniając: rdzeń produktu, produkt rzeczywisty i produkt poszerzony.

- S. Medlik (1995) zaproponował zdefiniowanie produktu turystycznego na dwóch płaszczyznach: w znaczeniu węższym, rozumiejąc pod tym pojęciem wszystko, co turysta kupuje oddzielnie lub w formie pakietu usług oraz w szerszym jako kompozycja wszystkiego, co turysta czyni w czasie podróży oraz w miejscu przeznaczenia i walorów, urządzeń i usług, z których w tym czasie korzysta.

- V.T.C. Middleton (1996) podzielił produkt turystyczny na idealny (wyobrażenie o wyjeździe) i rzeczywisty, pod którego pojęciem rozumiemy dobra turystyczne, towary i usługi umożliwiające przybycie, pobyt i korzystanie z walorów turystycznych oraz atrakcyjne spędzenie wolnego czasu. Tak rozumiany produkt zawiera według niego pięć składników:
1. atrakcje i środowisko miejsca docelowego
2. infrastrukturę i usługi miejsca docelowego
3 dostępność
4. cenę płaconą przez konsumenta
5. wizerunek i postrzeganie miejsca docelowego

- J. Altkorn (1998) nawiązał także do składników produktu turystycznego wyznaczonych przez Ph. Kotlera (rdzeń, produkt rzeczywisty i poszerzony) podkreślając jednak, że ulegają one ciągłym przekształceniom i zmianom w wyniku konkurencji na rynku turystycznym i potrzeby dopasowania ich do wymagań przyszłych klientów, a także zajął się polityką produktu turystycznego rozpatrywaną z punktu widzenia określonego przedsiębiorstwa lub obszaru. W aspekcie terytorialnym można mówić według cytowanego autora o tzw. „złożonym produkcie turystycznym”, oferowanym przez pewien obszar, na który składają się: naturalne i sztuczne dobra turystyczne będące najczęściej podstawowym celem podróży realizowanej przez turystów oraz określone usługi, towary i udogodnienia umożliwiające korzystanie z dóbr turystycznych oraz nabywanie towarów i usług, które powinny być elementami uzupełniającymi, ale w praktyce czasami stanowią produkt sam w sobie (na przykład w przypadku braku walorów turystycznych na danym obszarze).

- A. Kowalczyk (2001), J. Kaczmarek, A. Stasiak i B. Włodarczyk (2002) dokonali w swoich publikacjach sprecyzowania i wyjaśnienia stosowanych dotychczas definicji produktu turystycznego, a także zaproponowali podział produktów turystycznych na produkty proste (usługa, rzecz, obiekt, wydarzenie) i złożone (impreza, szlak, miejsce).

• MARKA/ PRODUKT MARKOWY

- J. Altkorn (1994) zalicza markę do podstawowych narzędzi marketingowych, uważa ją za niezbędny instrument oddziaływania na rynek, jego zdobywania oraz utrwalania zdobytej pozycji.

- Podobnie traktuje markę T. Majka (2004), który oprócz zdefiniowania tego pojęcia, sprecyzował dodatkowo dwa najważniejsze cele, jakie powinna spełniać marka. Są nimi według cytowanego autora: identyfikacja produktu i wyróżnienie go spośród konkurencji.

- M. Boruc (2005) wyjaśnił w swojej pracy genezę słowa marka i przedstawił etapy kreowania marki (wyróżnienie na rynku, uzyskanie społecznej użyteczności, uzyskanie szacunku i lojalności klientów, osiągnięcie zażyłości z klientem). Cytowany autor stosuje również pojęcie brandingu, pod którym rozumie ogół działań mających na celu uzyskanie przewagi rynkowej poprzez wyróżnienie produktu na rynku.

- A. Rapacz (1996) zajął się zdefiniowaniem produktu markowego w turystyce, przez który należy według niego rozumieć dostępne na rynku pojedyncze dobra i usługi, a także pakiety stanowiące zespół dóbr i usług, zapewniające turyście taką wiązkę korzyści, których nie oferuje inny produkt.

- P. Dangel (2003) uważa, że w Polsce trudno znaleźć jakąkolwiek markę kojarzącą się jednoznacznie z jakością, ponieważ polska gospodarka rynkowa tworzyła się w sposób niezwykle chaotyczny, nie miała czasu na wytworzenie takiego kultu marki, jaki panuje chociażby w Niemczech czy innych krajach Europy Zachodniej.

• ATRAKCYJNOŚĆ TURYSTYCZNA

- A. Bogucka (1976) atrakcyjność turystyczną rozumie jako „występowanie pewnej cechy charakterystycznej, przyciągającej turystów na pewne tereny dzięki walorom krajobrazu naturalnego, klimatu, pomników historii, a także różnych interesujących obiektów zagospodarowania przestrzennego”.
- S. Page (1995) radzi odbierać atrakcyjność na trzech poziomach znaczeniowych:
1. atrakcyjność określana przez różnego rodzaju klasyfikacje, kategoryzacje itp. (ideograficzna)
2. atrakcyjność wynikająca z przyjęcia określonej techniki oceniania
3. atrakcyjność będąca wynikiem subiektywnego spostrzegania

• POPYT TURYSTYCZNY

- A . Kowalczyk (2000) odnosi to pojęcie do turystów wraz z ich potrzebami i preferencjami

• PODAŻ TURYSTYCZNA

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) określają ją jako: „ogół dóbr i świadczonych usług turystycznych dostępnych na rynku turystycznym

• FUNKCJA TURYSTYCZNA
- A. Matczak (1989) określa funkcję turystyczną jako: „działalność społeczno-ekonomiczną miejscowości lub obszaru, która jest skierowana na obsługę turystów”

• ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) – wynik działalności mającej na celu przystosowanie przestrzeni na potrzeby ruchu turystycznego

- T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski (2002) mianem zagospodarowania turystycznego (bazy materialnej turystyki) określają: „zespół obiektów i urządzeń stanowiących wyposażenie określonego terenu, umożliwiających zaspokojenie potrzeb ruchu turystycznego” i wyróżniają w nim cztery podstawowe elementy:
- bazę komunikacyjną
- bazę noclegową
- bazę żywieniową
- bazę towarzyszącą

• BAZA KOMUNIKACYJNA (INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA)

- T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski (2002) dzielą turystyczną infrastrukturę transportową na:
- sieć drogową transportu samochodowego i autobusowego
- sieć kolejową transportu kolejowego
- drogi powietrzne transportu lotniczego
- drogi wodne żeglugi śródlądowej
- drogi wodne żeglugi morskiej

• BAZA NOCLEGOWA

- T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski (2002) do najważniejszych obiektów noclegowych zaliczają: hotele, domy wycieczkowe i domy turysty, schroniska, motele, campingi, ośrodki turystyczne, schroniska młodzieżowe i pensjonaty.

- Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz. U. z dnia 29 października 1997 r.) następująco definiuje polskie obiekty noclegowe:

1) hotele - obiekty posiadające co najmniej 10 pokoi, w tym większość miejsc w pokojach jedno- i dwuosobowych, świadczące szeroki zakres usług związanych z pobytem klientów.

2) motele - hotele położone przy drogach, zapewniające możliwość korzystania z usług motoryzacyjnych i dysponujące parkingiem.

3) pensjonaty - obiekty posiadające co najmniej 7 pokoi, świadczące dla swoich klientów całodzienne wyżywienie.

4) kempingi - obiekty strzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach i przyczepach samochodowych, domkach turystycznych lub innych obiektach stałych, oraz przyrządzanie posiłków i parkowanie samochodów

5) domy wycieczkowe - obiekty posiadające co najmniej 30 miejsc noclegowych, dostosowane do samoobsługi klientów oraz świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów

6) schroniska młodzieżowe - obiekty przeznaczone do indywidualnej i grupowej turystyki młodzieżowej, dostosowane do samoobsługi klientów

7) schroniska - obiekty zlokalizowane poza obszarami zabudowanymi, przy szlakach turystycznych, świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów

8) pola biwakowe - obiekty nie strzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach.

• BAZA GASTRONOMICZNA

- T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski (2002) dzielą bazę gastronomiczną, wykorzystywaną na potrzeby ruchu turystycznego na ogólnodostępną (otwartą) i środowiskową (zamkniętą, znajdującą się najczęściej w obiektach noclegowych). Dzielą oni zakłady gastronomiczne na:
- zakłady gastronomiczne typu żywieniowego, wśród których wyróżniają: restauracje, jadłodajnie, bary szybkiej obsługi, bary uniwersalne, bistra, bary mleczne itp.
- zakłady gastronomiczne typu uzupełniającego: kawiarnie, bary kawowe, herbaciarnie, winiarnie, cukiernie, puby
- punkty gastronomiczne: bufety, smażalnie, pijalnie, lodziarnie itp.

• BAZA TOWARZYSZĄCA

- T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski (2002) za bazę towarzyszącą uznają wszelkie urządzenia stanowiące uzupełnienie podstawowej bazy, dzieląc je na:
- urządzenia turystyczne, wśród których można wyróżnić kąpieliska, kolejki linowe, wyciągi narciarskie, szlaki turystyczne różnego typu, sale sportowe, korty tenisowe itp.
- urządzenia paraturystyczne: techniczne uzbrojenie terenu (sieć elektroenergetyczna, wodna, kanalizacyjna, gazowa), sieć handlu detalicznego towarami spożywczymi i przemysłowymi, usługi (np. fryzjerskie, szewskie, fotograficzne), urządzenia pocztowe i telekomunikacyjne, , urządzenia z zakresu ochrony zdrowia, instytucje kulturalne, instytucje bezpieczeństwa publicznego

• DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) – możliwość dojazdu środkami komunikacji do celu podjętej podróży, a także system połączeń komunikacyjnych, szlaków i wyciągów turystycznych umożliwiających turyście odbywanie wycieczek w obrębie wybranego regionu turystycznego do określonych miejsc.

• CHŁONNOŚĆ TURYSTYCZNA

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) – maksymalna liczba uczestników ruchu turystycznego, którzy mogą równocześnie przebywać na danym obszarze, nie powodując dewastacji i degradacji środowiska naturalnego, a tym samym pogorszenia warunków wypoczywania (w przypadku szlaków jest to „przepustowość”)

• POJEMNOŚĆ TURYSTYCZNA

- J. Warszyńska i A. Jackowski (1978) – pojemność bazy noclegowej, gastronomicznej i towarzyszącej, określa maksymalną liczbę uczestników ruchu turystycznego mogących równocześnie korzystać z poszczególnych urządzeń, nie przyczyniając się do zmniejszenia zakresu i poziomu podaży usług turystycznych oraz dezorganizacji życia społeczno-gospodarczego.
Literatura do wykładu:

1. Altkorn J., 1995, Marketing w turystyce, PWN, Warszawa.
2. Bachvarov M., 2003, Region turystyczny – nowa treść w starej formie?, w: „Turyzm” t. 13, z. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 5-19.
3. Bar R., Doliński A., 1976, Geografia turystyczna, WSziP, Warszawa.
4. Bartkowski T., 1977, Wypisy do geografii turystycznej, Wydawnictwo AWF, Poznań.
5. Definicje podstawowych pojęć z zakresu turystyki, (1979), Zeszyty Metodyczne nr 30, GUS, Warszawa.
6. Bogucka A., 1976, Zagadnienia terminologii w geografii turyzmu. Materiały międzynarodowego sympozjum Kraków – Zakopane, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CDXXIX, Prace Geograficzne z. 42, PWN, Warszawa.
7. Durydiwka M., Kowalczyk A., 2003, Region turystyczny a procesy globalizacji, w: „Turyzm”, t.13, z.1, Uniwersytet Łodzki, Łodź, s. 21-42.
8. Diegieć E., Bachvarov M., 2005, Relacje między pojęciami „rekreacja” i „turystyka”, w: „Turyzm” t. 15, z. 1-2, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 79-93.
9. Gaworecki W., 2000, Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
10. Gołembski G., 2005, Produkt turystyczny: szansa i wyzwanie, w: Promocja i kreowanie turystycznego wizerunku Polski, POT, Warszawa, , s.57-66.
11. Gołembski G. (red.), 1999, Regionalne aspekty rozwoju turystyki, PWN, Warszawa – Poznań.
12. Gołembski G. (red.), 2002, Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa-Poznań.
13. Instytut Marki Polskiej, 2004, Materiały pokonferencyjne z II Konferencji „Marka dla Polski. Idea przewodnia”, Warszawa.
14. Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., 2002, Produkt turystyczny albo jak organizować poznawanie świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
15. Kornak A., Rapacz A., 2001, Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i regionie, Wrocław.
16. Kornak A.,1999 Zarządzanie turystyką, PWN, Warszawa.
17. Kotler Ph., 1994, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner i S-ka, Warszawa.
18. Kowalczyk A., 2001, Geografia turyzmu, PWN, Warszawa.
19. Kruczek Z., Sacha S., 1995, Geografia atrakcji turystycznych, OSTOJA, Kraków.
20. Kruczek Z., Sacha S., 2004, Promocja i informacja turystyczna, PROKSENIA, Kraków.
21. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 1992, Geografia Turystyki Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
22. Liszewski S., 1995, Przestrzeń turystyczna, w: „Turyzm”, t.5, z.2, Uniwersytet Łodzki, Łodź, s. 87 -103.
23. Liszewski S., 2003, Region turystyczny, w: „Turyzm”, t.13, z.1, Uniwersytet Łodzki, Łodź, s. 43-54.
24. Majka T., 2004, Kreowanie markowego produktu turystycznego, w: Markowe Produkty Turystyczne, Katedra Zarządzania Turystyką Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
25. Matczak A., 1992, Model badań ruchu turystycznego. Studium metodologiczne, Acta Universitatis Lodziensis, Turyzm 5.
26. Medlik S., 1995, Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa, PWN, Warszawa.
27. Middleton V.T.C., 1996, Marketing w turystyce, Polska Agencja Promocji Turystyki, Warszawa.
28. Mikułowski B., Wyrzykowski J., 1993, Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej, z. 2, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław
29. Mileska M.I., 1963, Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne możliwości rozwoju, w: „Prace Geograficzne” nr 34, PAN, Warszawa.
30. Nawrocka E., 2003, Kreowanie wizerunku obszaru recepcji turystycznej- wybrane problemy, w: „Zeszyty Naukowe Wydziału Ekonomii i Zarządzania Politechniki Koszalińskiej” nr 9, Kreowanie wizerunku turystycznego regionów, gmin i miast. Praca zbiorowa pod redakcją A. Schwichtenberga, Koszalin.
31. Nowakowska A., 2002, Turystyka jako zjawisko społeczno – gospodarcze, w: Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, PWN Warszawa, s. 19-61.
32. Olins W., 2004, Raport - Marka dla Polski. Diagnoza i idea przewodnia, Krajowa Izba Gospodarcza i Fundacja Promocja Polska, Warszawa.
33. Panasiuk A., 2003, Kreowanie marek turystycznych jako warunek dostosowania się do europejskiego rynku turystycznego, w: Unia Europejska a przyszłość polskiej turystyki, SGH, Warszawa.
34. Panasiuk A., 2004, Markowe Produkty Turystyczne, Katedra Zarządzania Turystyką Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
35. Przecławski K., 1973, Turystyka a wychowanie, PWN, Warszawa.
36. Przecławski K., 1979, Socjologiczne problemy turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa.
37. Przecławski K., 1986, Humanistyczne podstawy turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa.
38. Przecławski K., 1994, Etyczne podstawy turystyki, Albis, Kraków.
39. Przecławski K., 1997, Człowiek a turystyka – zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków.
40. Richards B., 2003, Marketing atrakcji turystycznych. Jak zwiększyć frekwencję i dochody, Wydawnictwo POT, Warszawa.
41. Rogalewski O., 1972, Podstawy gospodarki przestrzennej w turystyce, Ruch Turystyczny. Monografie, nr 13, Szkoła Planowania i Statystyki, Warszawa.
42. Rogalewski O., 1979, Zagospodarowanie turystyczne, wyd.3, WSiP, Warszawa.
43. Rossa G., 2004, Komunikacja marketingowa w kreowaniu silnej marki produktu jako źródła przewagi konkurencyjnej, w: Markowe Produkty Turystyczne, Katedra Zarządzania Turystyką Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
44. Terminologia turystyczna. Zalecenia, 1995, WTO, ONZ-WTO, Warszawa.
45. Tokarz A., 2002, Kreowanie marki Polski na międzynarodowym rynku turystycznym, w: Markowe Produkty Turystyczne, Katedra Zarządzania Turystyką Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
46. Walas B., 2005, Czy możemy być konkurencyjni w Europie?, w: Promocja i kreowanie turystycznego wizerunku Polski, POT, Warszawa, s.47-56.
47. Walasek J. (red), 2005, Promocja i kreowanie turystycznego wizerunku Polski, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa.
48. Walmsley D.J., Lewis G.J., 1997, Geografia człowieka. Podejścia behawioralne, PWN, Warszawa.
49. Warszyńska J., Jackowski A., 1979, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa.
50. Zawadzki P., 2004, Rola promocji produktu turystycznego w programach rozwoju miast, w: „Prace Naukowe AE we Wrocławiu” nr 1043, Wrocław, s. 12-23.
51. Żabińska T., 2002, Kształtowanie tożsamości i wizerunku regionów turystycznych – wybrane problemy, w: Marketing. Koncepcje, badania, zarządzanie, PWE, Warszawa.